41-250 Czeladź ul. Szyb Jana 1H tel. 32 265-93-37

Przedsiębiorstwo Gospodarki Odpadami Sp. z o.o.

e-mail: cortex@cortex.pl

TROCHĘ INFORMACJI O GOSPODARCE ODPADAMI

•   O azbeście

•   O likwidacji kopalń

AZBEST

 Pamiętaj : AZBEST staje się groźny dopiero gdy unosi się w powietrzu, dlatego nie próbuj usuwać go na własną rękę.

 Jeżeli chcesz zabezpieczyć się przed azbestem :

-         maluj wyroby eternitowe w swoim otoczeniu bez ich uprzedniego czyszczenia szczotką,

-         nie demontuj płyt eternitowych, jeżeli są w dobrym stanie,

-         wymień elementy zawierające azbest, gdy zachodzi podejrzenie, że emitują one pył azbestowy i nie da się temu zaradzić w inny sposób,

-         do wymiany elementów azbestowych zatrudnij firmę posiadającą odpowiedni sprzęt i uprawnienia,

-         zużyte elementy azbestowe oddaj na specjalne składowisko - azbest nie może być powtórnie wykorzystywany ani dodawany np. do betonu !!!

Poniżej zamieszczono kilka stron informacji o rodzajach  i właściwościach azbestów oraz o chorobach wywoływanych przez azbest

• Azbest jako czynnik rakotwórczy w środowisku pracy.

• Zachorowalność wskutek działania azbestu.

• Choroby związane z narażeniem na działanie azbestu.

• Azbest w środowisku a choroby.

• Stężenie włókien azbestu w powietrzu w różnych środowiskach.

• Źródła zanieczyszczenia środowiska azbestem.

• Podstawowe informacje o azbeście.

• Porównanie właściwości azbestów.

• Miejsca stosowania azbestu.

• Kierunki wykorzystania azbestu.

 Wyniki badań epidemiologicznych wykazują, że patogenne działanie azbestu jest wynikiem wdychania włókien zawieszonych w powietrzu. Ryzyko utraty zdrowia w wyniku wchłaniania pyłu azbestowego drogą pokarmową jest znikome.

Biologiczna  aktywność włókien zależy od;

         - ilości pyłu

         - penetracji pyłu do dolnej części układu oddechowego

         - długości i średnicy włókien

Włókna o średnicy > 5 mm odkładają się w górnej części dróg oddechowych skąd usuwane są przez rzęski do gardła skąd wraz ze śluzem wydalane są na zewnątrz lub dostają się do układu trawiennego.

Włókna o średnicy < 3mm wdychane z powietrzem mogą się przedostawać do pęcherzyków płucnych. Im cieńsze włókna,  tym większa ich ilość dotrze w głąb płuc. Azbest w odróżnieniu od innych zanieczyszczeń dostających się do płuc nie jest unieszkodliwiany w drodze procesów chemicznych lub poprzez układ immunologiczny organizmu.

Około 1/3 ilości wdychanych włókien, głównie chryzotylu, umiejscawia się w oskrzelach, skąd część wydzielana jest w ciągu kilku dni, pozostała  zaś w dłuższym okresie czasu.

Największe zagrożenie dla organizmu stanowią włókna respirabilne o średnicy < 3mm  i długości > 5mm.

Włókna respirabilne o L<5mm są unieszkodliwiane przez makrofagi i częściowo wydalane są w drodze samooczyszczania się górnych dróg oddechowych

Włókna o l > 5 mm. a zwłaszcza  o długości  20mm są zatrzymywane w płucach

Nie istnieje dowód epidemiologiczny, że chryzotyl stwarza mniejsze zagrożenie dla zdrowia.

Charakterystyczną cechą schorzeń związanych z działaniem azbestu jest długi 20-30 letni okres od narażenia organizmu na azbest do wystąpienia objawów chorobowych.

Brak jest epidemiologicznego potwierdzenia związku narażenia na azbest a rakiem żołądka ,  jelit,  krtani,  nerki, trzustki.

Zachorowalność wskutek działania azbestu.

zależy od :

         - rodzaju azbestu               -  chryzotylowy   -  biały.

                                                   -  krokidolitowy  -  niebieski

         - wymiarów włókien           - włókna respirabilne  0 < 3 mm

                                                        l > 5 mm - 20 mm

         - stężenia włókien

         - czasu trwania narażenia.

 Brak podstaw do łączenia zachorowalności na raka płuc z narażeniem na niskie dawki azbestu występujące w środowisku miejskim.

Choroby związane z narażeniem na działanie azbestu.

   1. pylica azbestowa                    - zwłóknienie tkanki płucnej

 - okres narażenia -  >  10 lat  

- wykrywalność   -  po 20 latach od pierwszego kontaktu z azbestem.

- najczęściej występuje  - przemysł tekstylny, przędzalnie, miażdżenie i cięcie  azbestu.

 2.  rak płuc

- okres narażenia -  zależy  od stężenia pyłu i czasu narażenia, potęguje zachorowalnóść  palenie papierosów.

- wykrywalność    -  15  - 20 lat od pierwszego kontaktu z azbestem.

-najczęściej występuje     -  w pracach izolacyjnych z natryskiwanym azbestem, przemysł włókienniczy,

- małe zagrożenie        -  produkcja wyrobów a/c, produkcja wyrobów ciernych

 3.     międzybłoniak

- okres narażenia  -  nie ma wyraźnego wpływu

- wykrywalność   - po 30-40 latach od pierwszego kontaktu z azbestem.

- małe zagrożenie   -  chryzotyl praktycznie nie powoduje tej choroby (ok. 5 % przypadków).

Azbest w środowisku a choroby.

 Brak progowego stężenia azbestu poniżej którego można założyć eliminację jego wpływu na zachorowalność na nowotwory.

 W środowisku komunalnym występuje głównie chryzotyl o włóknach <5mm.

 Stężenie włókien w powietrzu atmosferycznym jest zmienne i wynosi od 0-3300 wł/m³.

 W wodzie pitnej stężenie włókien waha się do 200x10⁶ włókien na litr.

 Choroby :

 rak płuc - osoby zawodowo eksponowane na pył niezależnie od typu azbestu (palenie papierosów zwiększa zachorowalność).

 rak krtani - osoby narażone na azbest w przeszłości, zależność nie udowodniona.

 nowotwory układu trawiennego  -   brak wyraźnej zależności od ekspozycji na azbest

 międzybłonniak - w małym stopniu zależy od czasu narażenia,

         -  długi okres latencji

         -  praktycznie nie jest wywoływany przez chryzotyl.

Stężenie włókien azbestu w powietrzu w różnych środowiskach.

         (wg badań USA)

1.      rejon wiejski wolny od źródeł emisji              0,1 wł/l

2.      rejon miejski                                              0,1-1 wł/l

3.      300 m od zakładu produkcji płyt a/c             2,2 wł/l

4.      droga szybkiego ruchu                               0,9 wł/l

5.      autostrada                                                 3,3 wł/l

6.      w pomieszczeniach

                   -        bez źródeł azbestu               0,1 wł/l

                   -        zawodowe zagrożenie          100-200 wł/l

Źródła zanieczyszczenia środowiska azbestem.

 1.      Źródła naturalne

         -        zanieczyszczenie skorupy ziemskiej

         -        zanieczyszczenie wód przepływających przez złoże serpentynitu

         -        zanieczyszczenie złóż:

                            *        węgla kiamiennego

                            *        talku

                            *        rud miedzi

                            *        kamienia budowlanego

         -        wietrzenie skał mineralnych

 2.      Przetwórstwo azbestu

         -        eksploatacja złóż

         -        produkcja wyrobów z azbestu

         -        odpady produkcyjne

 3.      Eksploatacja wyrobów zawierających azbest

         -        tarcz ciernych

         -        tarcz hamulcowych

         -        obróbka mechaniczna

         -        prace izolacyjne

 4.      Odpady poużytkowe

Podstawowe informacje o azbeście.

 Pod handlową nazwą "azbest" rozumie się mieszaninę włóknistych minerałów krzemianowych z grupy serpentynów i amfiboli powstających w procesach przemian metamorficznych skał magmowych.

 Grupa serpentynów -  której głównym przedstawicielem jest chryzotyl powstała wskutek absorpcji wody.

 Chryzotyl - jest włóknistą formą uwodnionego krzemianu magnezu. Jest koloru żółtego a po rozwłóknieniu - białego. Włókna są elastyczne długie 10 - 20 mm z tendencją do tworzenia wiązek z rozszczepionymi końcami.

                   Pod względem chemicznym wrażliwy na działanie kwasu, bardziej odporny na działanie zasad.

                   Temperatura dehydrosylacji           600-650 st. C    

                   Temperatura rekrystalizacji            810-820 st. C

                   Są to najcieńsze włókna pochodzenia naturalnego. Mają kształt rurek o średnicy 200-500 A, są elastyczne, poskręcane i miękkie. Mają wygląd strzępka waty.

 Grupa amfiboli - powstała wskutek utraty wody, jej przedstawicielem są głównie 

         amosyt  - azbest brązowy

         krokidolit  - azbest niebieski

          Są to minerały o zmiennym składzie chemicznym, w którym metalem może być magnez, wapń. sód lub żelazo.

         Charakterystyczną ich cechą jest zdolność do rozłupywania się wzdłuż

         płaszczyzn krystalograficznych na długie ostre i sprężyste włókna o średnicy do 4 nm.

         Konsekwencją tej właściwości jest tworzenie większej ilości włókien respirabilnych i większej agresywności biologicznej.

Porównanie właściwości azbestów.

Miejsca stosowania azbestu.

 Specyficzne cechy użytkowe azbestu:

- termoizolacyjność

- dźwiękochłonność

- odporność chemiczna

spowodowały, że stosowany jest od bardzo dawna, a nowoczesny przemysł azbestowy rozwinął się od 1889r na bazie olbrzymich zlóż Kanady i Rosji.

W 1988r jeszcze zużywano ok. 5 mln. ton azbestu z czego ok. 70 % wykorzystywano do produkcji płyt azbesto-cementowych.

W latach siedemdziesiątych przerabiano około 100 tys. ton azbestu, a w 1991r już tylko 30 tys. ton, z tego 90% stanowił azbest chryzotylowy. 65% ogólnej ilości zużywanego azbestu zużywano do produkcji płyt a/c. Zgodnie z Ustawą z dnia 19.06.1997r o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, z dniem 1.10.1998r zaprzestana zostanie produkcja wyrobów a/c.

Kierunki wykorzystania azbestu.

O LIKWIDACJI KOPALŃ

dr inż. Maciej Guliński

  Zagospodarowanie wód kopalnianych jako wody pitnej, na przykładzie KWK „Saturn” w Czeladzi.

• Wstęp.
• Warunki geologiczne .
• Warunki hydrologiczne.
• Wykorzystanie wody pitnej.
• Ochrona ujęcia wody w procesie likwidacji kopalni.
• Bibliografia
  

Wstęp.

 Kopalnia Węgla Kamiennego "Saturn" w Czeladzi powstała  z połączenia kopalń "Czerwona Gwardia" , "Czeladź" i "Milowice". Wydobycie węgla rozpoczęto tu w połowie ubiegłego wieku . Obecnie po 150 latach nieprzerwanej eksploatacji, z powodu wyczerpania się zasobów węgla na istniejących poziomach, oraz z powodu trwałej nierentowności zakładu podjęto decyzję o jego zamknięciu.

Od z górą 20 lat ujęcie wody pitnej usytuowane na poziomie 210 metrów w rejonie „Piaski” zaopatrywało mieszkańców Czeladzi [4]. Ponieważ wyrobiska kopalni „Saturn” posiadają połączenia hydrauliczne z sąsiednimi kopalniami, od początku likwidacji było wiadomo, że nawet po zaprzestaniu wydobycia węgla należy zapewnić stałe odwadnianie obszaru górniczego, aby niedopuścić do powstania niekontrolowanych zbiorników podziemnych. Oczywistym wydaje się fakt, że znakomitym sposobem zmniejszenia kosztów takiego procesu jest wykorzystanie części wypompowywanej wody do celów gospodarczych.

Z drugiej jednak strony Kopalnia została zobowiązana do likwidacji pustek podziemnych w maksymalnym stopniu przez ich podsadzenie. Aby zmniejszyć koszty wypełniania pustek korzystne jest stosowanie odpadów jako zamiennika materiału podsadzkowego.

W trakcie projektowania procesu likwidacji przed zespołami zajmującymi się tym zagadnieniem stanął więc problem : czy wykorzystać bogate triasowe zasoby wody pitnej dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, czy też przeznaczyć liczne wyrobiska podziemne do składowania odpadów przemysłowych ?

Po wnikliwym rozpatrzeniu uwarunkowań ekonomicznych, górniczo-geologicznych oraz ekologicznych, podjęto decyzję o pogodzeniu ujmowania wody pitnej z wykorzystaniem odpadów przy likwidacji wyrobisk .

Warunki geologiczne .

 Nadkład karbonu produktywnego w rejonie ujęcia wody pitnej „Piaski” stanowią utwory czwartorzędowe i triasowe o łącznej miąższości 25,0 metrów.

Utwory czwartorzędowe zbudowane są z cienkiej przypowierzchniowej warstwy piasku, której miąższość wynosi 8,0 metrów.

Utwory triasowe podobnie jak czwartorzędu są również silnie zredukowane. Miąższość ich stwierdzona w szybach wynosi 22,0 metry i rośnie w kierunku północnym. Wykształcone są jako wapienie , co w przypadku płytkiego ich zalegania i niewielkiej miąższości stanowi powód ich zwietrzenia , spękań i procesów rozpuszczania przez wody powierzchniowe i podziemne. W świetle tych zjawisk oczywisty staje się fakt zasobnych źródeł wód krasowych stwierdzonych w tym rejonie obszaru górniczego KWK "Saturn".

Utwory karbońskie należą do warstw rudzkich , siodłowych i brzeżnych . Warstwy rudzkie stanowią jedynie najniższą część tej jednostki stratygraficznej z pokładami 414 i 416. Szyb "Piotr" przebija te warstwy na odcinku od 25,0 do 183,0 metra. Warstwy dolnorudzkie utworzone są w zdecydowanej większości z piaskowców występujących w formie regularnie zalegających grubych ławic o miąższości dochodzącej do 53,2 metra. Inne skały płonne występują podrzędnie głównie w stropie i spągu pokładów 414 i 416. Warstwy siodłowe zalegające w przedziale 183,8 do 219,2 metra zbudowane są z pięciu grubych pokładów węgla  ( 501 , 504/1 , 504/2 , 506 i 510 ) podzielonych ławicami piaskowców i warstwami łupków. Warstwy brzeżne występują w dolnej części szybu poniżej głębokości 219,0 metrów . Są to głównie łupki piaszczyste i ilaste oraz piaskowce.

Rozpatrywany obszar położony jest w rowie tektonicznym między przebiegającymi południkowo uskokami - „Zachodnim” ( na stropie utworów karbonu około 245 metrów na zachód ) i „Wschodnim” ( na stropie utworów karbonu około 440 metrów na wschód ). Pierwszy z wymienionych uskoków ma zrzut od 26,0 do 55,0 metrów , a drugi około 50,0 metrów. Ponadto górotwór karboński w tym rejonie pocięty jest szeregiem uskoków o mniejszym zasięgu i zrzucie. Powierzchnia stropu utworów karbońskich tworzy łagodną kopułę zanurzającą się w kierunku NW i SE i mniej wyraźnie - NE i SW.

Warunki hydrologiczne.

 Biorąc pod uwagę czas głębienia szybów , który datuje się na koniec ubiegłego stulecia , i rozcięcie górotworu gęstą siecią wyrobisk górniczych można stwierdzić, że zasoby statyczne z utworów karbońskich zostały całkowicie zdrenowane..

W rejonie szybu "Piotr" istnieje horyzont wodonośny obejmujący utwory triasu. Według danych z profilu szybu znajduje się on na rzędnej + 232,0 m. Zasilanie tego poziomu następuje drogą infiltracji wód opadowych z powierzchni terenu. Przeszkodę na drodze spływu wód w głąb utworów karbońskich, stanowi pierwsza warstwa łupków ilastych zalegająca na głębokości około 42,0 m. Zwierciadło wody poziomu triasowo-karbońskiego stabilizuje się w Rejonie „Piaski” na głębokości 37,0 - 43,0 metra w spągowej części ławicy piaskowca. Zwierciadło tego horyzontu posiada charakter swobodny , wynikający z pośrednich połączeń hydraulicznych z głębiej zalegającymi ławicami piaskowców karbońskich. Dopływy wody do wyrobisk można uznać jako niewielkie ( dopływ do szybu „Piotr” około 30 litrów na minutę ), za wyjątkiem partii „Wschodniej”, gdzie duży dopływ wód triasowych spowodowany jest przerwaniem warstw nieprzepuszczalnych.

Wykorzystanie wody pitnej.

 W latach 50-tych w trakcie eksploatacji pokładów grupy 500 nastąpiło przerwanie warstw nieprzepuszczalnych i wdarcie się wody z triasowego poziomu wodonośnego do wyrobisk górniczych . Woda z serii węglanowej triasu wnika przez sieć spękań do zrobów podsadzkowych na poziomie 160 i 190 metrów , tam spływa przez wypełniający je piasek do chodników transportowych i dalej wlewa się do szybików międzypoziomowych i spływa na poziom 210 metrów. Od początku lat 60-tych  utrzymuje się w miarę stały dopływ wody z rejonu „Przecznicy Wschodniej” w ilości ok.15 m3/min. Woda ta charakteryzuje się też stałością składu chemicznego i została określona w orzeczeniu Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej jako : woda klarowna, o zwiększonej twardości i zwiększonej mineralizacji, z zawartością żelaza i manganu w granicach dopuszczalnych norm , nie zanieczyszczona pod względem bakteriologicznym i odpowiadająca wymaganiom stawianym wodzie do picia i na potrzeby gospodarcze .

Pod koniec lat siedemdziesiątych na poziomie 210 wykonano pochylnię wodną i pierwsze ujęcie wody pitnej , z którego uzyskiwano początkowo 2,5 a potem 5,0 m3 wody na minutę. Zaprzestanie wydobycia węgla w rejonie „Piaski” pozwoliło podjąć prace mające na celu zwiększenie wykorzystania wody dołowej. W roku 1993 rozpoczęto budowę nowego ujęcia wody na poziomie 210 metrów.

Rysunek 1.  Schemat poglądowy ujęcia wody pitnej na poziomie 210 metrów w KWK "Saturn" .

Zbiornik główny ujęcia o pojemności 11800 m3 . Jest on zamknięty tamami wodnymi , całkowicie hermetyczny i umożliwia spiętrzenie wody do wysokości 8,0 metrów. Zbiornik ten o długości 1600 metrów ma betonowe ściany, i skaliste dno wyściełane warstwą piasku . Przy końcu zbiornika w pobliżu zlikwidowanego szybu „Pogoń-C” zlokalizowana jest tama przelewowa z trzema syfonami o średnicy 400 mm każdy , przez które w sytuacjach awaryjnych nadmiar wody przelewa się na niższy poziom kopalni . Przy wykonywaniu zbiornika usunięto wszelkie części organiczne, wymyto ściany , a następnie cały zbiornik zdezynfekowano. Na dnie wykonane są progi zabezpieczające przed transportem piasku . Wszystkie dopływy wody do zbiornika odbywają się przez syfony w szczelnych tamach oddzielających . Rurociągi którymi woda pitna spływa ze zbiornika głównego do komory pomp zamontowane są w tamach ciśnieniowych konstrukcji żelbetowej uszczelnianych żywicami polimerowymi . Tama główna wyposażona jest w przyrządy pomiarowe i drzwi ciśnieniowe do kontroli zbiornika.

Drugi zbiornik , będący pomocniczym zbiornikiem retencyjnym ma pojemność 4300 m3. Posiada on budowę otwartą ( pomiędzy lustrem wody a stropem wyrobiska , przy maksymalnym spiętrzeniu , pozostaje przestrzeń 0,5 metra ) i jest ograniczony progami żelbetowymi wyposażonymi w kraty zabezpieczające i rurociągi wodne o średnicy 400 mm.

Dwuzbiornikowa konstrukcja ujęcia umożliwia zastosowanie wielu wariantów ujmowania wody z poszczególnych zbiorników, lub jej magazynowanie poza godzinami szczytowego poboru.

Po zlikwidowaniu kopalni „Saturn”, w rejonie „Piaski” projektowane jest utworzenie zakładu dla odwadniania wyrobisk pozostałych po Kopalni i pompowania wody pitnej. Zakład ten wykorzysta część wyrobisk podziemnych kopalni takich jak : szyb zjazdowy „Paweł”, szyb wentylacyjny N-II oraz komory pomp i wyrobiska przyszybowe.

Ochrona ujęcia wody w procesie likwidacji kopalni.

Na podstawie opinii i ekspertyz hydrogeologicznych ustalono warunki , które powinny być spełnione dla ochrony triasowego poziomu wodonośnego i wyrobisk w których usytuowane jest ujęcie wody pitnej. Dla ich spełnienia narzucono następujące rygory na proces likwidacji wyrobisk przy użyciu odpadów :

1. Wyeliminowano wprowadzanie odpadów do wyrobisk i zrobów znajdujących się powyżej zbiornika wody pitnej na poziomie 210 metrów.

2. Zabroniono umieszczania odpadów w rejonie zasilania ujęcia wody i w rejonie podziemnych zbiorników wody pitnej.

3. Przy likwidacji szybów przebijających węglanową serię triasu nie dopuszczono stosowania odpadów powyżej stropu karbonu.

4. Zaprojektowano pozostawienie po likwidacji kopalni dróg swobodnego spływu wód podziemnych w takiej konfiguracji, aby nie dopuścić do niekontrolowanego spiętrzenia się wody w wyrobiskach.

5. Podjęto działania dla zapewnienia po likwidacji kopalni stałego pompowania wód dołowych z poziomu niższego od poziomu głównego zbiornika ujęcia wody pitnej.

Zastosowanie się do powyższych zaleceń przy likwidacji zakładu górniczego pozwoliło do chwili obecnej na niezakłóconą eksploatację ujęcia wody pitnej.

Z doświadczeń w eksploatacji ujęć wody kopalnianej przez Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów ( „Boże Dary”, „Paryż”, „Bańgów” , „Szyb Rozalia”, „Szyb Maciej”) wynika, że największymi problemami przy ich eksploatacji są [3]:

- niestabilność ilości i jakości wody,

- uszkodzenia urządzeń przez ruchy górotworu,

- wysoka mineralizacja i przekroczenie zawartości manganu i żelaza.

W ujęciu KWK „Saturn” stwierdzono jedynie zwiększoną twardość wody. Dopływ  z warstw triasowych cechuje stabilna ilość i jakość wody ( Rysunek 2 ). Zaprzestanie eksploatacji na tym terenie zapewni brak deformacji górotworu.

Należy się też spodziewać, że wraz z utworzeniem specjalistycznego zakładu, którego celem będzie tylko pompowanie wody dołowej, zwiększy się dbałość załogi o urządzenia ujęcie wody.

Rysunek 2.  Zmiany zawartości jonów Ca²⁺ , Mg²⁺ , Cl^-, SO₄^2-   w wodzie pitnej z poziomu 210 metrów w czasie likwidacji KWK "Saturn".

Bibliografia.

 1.    Kucowski J., Laudyn D., Przekwas M. “Energetyka a ochrona środowiska” Wydawnictwa Naukowo-Techniczne , Warszawa 1993r.

2.    Kurczabiński L.:”Możliwości składowania zasiarczonych odpadów przeróbczych w podziemnych wyrobiskach kopalń.” Międzynarodowa Konferencja na temat bezpieczeństwa pracy i ochrony środowiska w przemyśle węglowym; Szczyrk , GIG , 4-6.10.1994r.

3.    mgr inż. Janina Stodółkiewicz, mgr inż. Anna Śliwa  „Informacja na temat wykorzystania wód kopalnianych w GPW Katowice” , maszynopis nie publikowany.

4.    Andrzej Topol  „ Kopalnia Czerwona Gwardia ” - monografia Uniwersytet Śląski , Katowice 1983 r.

5.    KWK SATURN “Projekt techniczny zagospodarowania wód pitnych ruchu I/2” , Czeladź , czerwiec 1993r. - maszynopis nie publikowany.

6.    Materiały do podsadzki hydraulicznej. Wymagania i badania. Polska Norma  PN-93/G-11010.

7.    Rozporządzenie MOŚ,ZNiL z dnia 5 listopada 1991 roku w sprawie klasyfikacji wód , warunków jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi. 1991, Dz.U. Nr 116 poz.503.

8.    Prof. dr hab. Krystyna Czarnowska „ Ogólna zawartość niektórych metali ciężkich w skałach osadowych okruchowych luźnych jako tło geochemiczne gleb” Obrem, Warszawa 1995.